Postać Napoleona Bonapartego od wieków zajmuje wyjątkowe miejsce w polskiej pamięci historycznej. Dla jednych – wybawiciel, który dał Polakom nadzieję na odbudowę państwowości po rozbiorach. Dla innych – cyniczny gracz polityczny, który traktował Polskę jako pionek na szachownicy europejskiej. Czy można zatem mówić o „kosmopolitycznej okupacji”? A może to nadużycie?
Zastanawiając się nad tym pytaniem, warto cofnąć się do początków XIX wieku i spojrzeć na tło, w którym narodziło się Księstwo Warszawskie – twór polityczny stworzony przez Napoleona po pokonaniu Prus, formalnie niezależny, ale de facto podporządkowany interesom Cesarstwa Francuskiego.
Księstwo Warszawskie – wolność z francuskiego nadania
Dla Polaków po III rozbiorze 1795 roku pojawienie się Napoleona było niczym promień nadziei. Utworzenie Księstwa Warszawskiego w 1807 roku wydawało się pierwszym realnym krokiem ku odrodzeniu państwowości. Polacy tłumnie wstępowali do armii napoleońskiej, wierząc, że za cenę krwi odzyskają niepodległość.
Jednak Księstwo Warszawskie miało ograniczoną suwerenność. Napoleon traktował je przede wszystkim jako bufor i zaplecze militarne. Choć nadał konstytucję, zorganizował administrację i wprowadził nowoczesne reformy, to kontrola Paryża nad Warszawą była realna – zarówno politycznie, jak i gospodarczo.
Kosmopolityczna okupacja?
Termin „kosmopolityczna okupacja” może brzmieć prowokacyjnie, ale oddaje pewną ambiwalencję. Francuzi w Polsce nie zachowywali się jak klasyczni zaborcy – nie likwidowali języka, kultury, nie niszczyli struktur społecznych. Przeciwnie, wprowadzali kodeks cywilny, nowoczesne sądownictwo, świeckie instytucje państwowe.
Jednocześnie jednak nie działali bezinteresownie. Polska służyła celom strategicznym Napoleona: wojnie z Rosją, ekspansji w Europie, utrzymaniu dominacji nad kontynentem. Polacy byli potrzebni – jako żołnierze, urzędnicy, sprzymierzeńcy. Gdy jednak cesarz przegrał w Rosji i ostatecznie poniósł klęskę, Księstwo upadło razem z nim.
Mity narodowe kontra polityczny realizm
W polskiej tradycji historycznej długo dominował romantyczny obraz Napoleona – jako tego, który „przyniósł wolność”. To właśnie z jego epoki pochodzi hasło „za naszą i waszą wolność”. Jednak współczesna historiografia coraz częściej zdejmuje z niego aureolę wybawiciela, ukazując go jako gracza politycznego, który – jak wielu przed nim – wykorzystywał Polskę zgodnie ze swoim interesem geopolitycznym.
Czy to czyni go zaborcą? W klasycznym sensie nie – bo nie anektował, nie prowadził polityki wynaradawiania. Ale czy można mówić o pełnej suwerenności Księstwa Warszawskiego? Z perspektywy współczesnego państwa – zdecydowanie nie.
